FRIEDRICH HÖLDERLIN
(1770–1843) – Thi hào Đức
Friedrich Hölderlin, thi hào Đức, sinh tại Lauffen-Neckar ngày 30.3.1770, mất tại Tubingen ngày 7.6.1843. Ông là bạn học cũ cùng thời của Hegel và Schiller ở Đại học Tubingen. Hölderlin là nhà thơ kỳ tài ở đầu thế kỷ 19, thơ ông mang nặng tư duy về triết học và được nhiều người ngưỡng mộ. Chính vì vậy,tên tuổi của ông đã gắn liền với những triết gia lớn như Kant, Plato, Hegel, Nietzsche và Heidegger.......
Xin giới thiệu vài bài thơ của ông:
Hälfte des Lebens
Mit gelben Birnen hänget
Und voll mit wilden Rosen
Das Land in den See,
Ihr holden Schwäne,
Und trunken von Küssen
Tunkt ihr das Haupt
Ins heilignüchterne Wasser.
Weh mir, wo nehm ich, wenn
Es Winter ist, die Blumen, und wo
Den Sonnenschein,
Und Schatten der Erde?
Die Mauern stehn
Sprachlos und kalt, im Winde
Klirren die Fahnen.
+ Tham khảo bản dịch tiếng Anh đối chiếu:
Half of Life
The land with yellow pears
And full of wild roses
Hangs into the lake
O gracious swans
And drunk with kisses
You plunge your heads
Into the holy, the sober water.
Alas, for where in winter
Shall I come by flowers and where
The sunlight and
The shade of the earth?
The walls stand
Speechless and cold, the wind
Clatters the weathervanes.
translated by David Constantine
+ Dịch thơ:
- Bản dịch 1:
Nửa phần cuộc sống
Lê vàng buông treo lơ lửng..
Hoa hồng hoang dại nở đầy.
Soi bóng bên mặt hồ lay.
Những con thiên nga xinh xắn.
Chạm từng nụ hôn say đắm.
Chúi đầu lặn ngụp triền miên.
Tỉnh táo trong dòng nước thiêng.
Đáng tiếc cho tôi sẽ mất!
Khi mùa đông vắng hoa tươi.
Và đâu ánh sáng mặt trời.
Và đâu bóng che cõi đất?
Những bức tường câm lặng ngắt.
Lạnh lùng trong gió chơ vơ.
Chỉ nghe khua động lá cờ.
HOÀNG NGUYÊN CHƯƠNG dịch
- Bản dịch 2:
Nửa phần cuộc sống
Lê vàng lơ lửng trên cây.
Hoa hồng hoang dại nở đầy khắp nơi.
Một vùng chen bóng hồ soi.
Thiên nga quyến rũ say mời chạm hôn.
Chúi đầu lặn ngụp từng cơn.
Cánh chao tỉnh thức mang hồn nước thiêng.
Tiếc thay! Tôi sẽ về miền.
Mùa đông u ám hoa phiền tả tơi.
Còn đâu ánh sáng mặt trời.
Còn đâu bóng tối cõi đời mênh mang.
Lặng câm những bức tường hoang.
Lạnh trong gió rít khua vang tiếng cờ.
HOÀNG NGUYÊN CHƯƠNG dịch
· + Chú thích: Bài thơ này được Hölderlin sáng tác vào cuối tháng 8 năm 1804 · . Mãi về sau (1985), tên bài thơ “Hälfte des Leben” đã được lấy tên cho bộ phim nói về mối tình u uẩn của Hölderlin.
Đây là bài thơ khá đặc biêt, đã được giáo sư tiến sĩ triết họcThái Kim Lan dịch ra bản tiếng Việt với tên là: “Nửa đời”. Giáo sư đã nhận định trong bài viết “Thi ca từ mỹ học cảm quan...” như sau: “ Nửa đời đã gây tranh cãi ban đầu trong giới phê bình vì “ sự khó hiểu ” (của hai mảnh đời trái ngược được ghép vào nhau) và hình thức phá cách tự do ngược với quan niệm thơ cổ điển, nhưng Bretano, Achim von Arnim và một số thức giả đương thời lại hưởng ứng nồng nhiệt. Vẫn là một hiện tượng thơ trong thế kỷ 19, tuy nhiên mãi đến thế kỷ 20, bài thơ mới được ca ngợi như một tuyệt tác của Hölderlin và cả nền thi ca Đức” Bà còn thẩm định thêm:“ những câu thơ rất kiệm lời, chắt chiu từng chữ… đượm vẻ duyên của bài thơ hài cú phương Đông, – một hình thức lạ lẫm, phá cách trong dòng thi ca cổ điển Đức thế kỷ 19 đã gây không ít ngỡ ngàng trong giới phê bình thi ca đương thời...Bài thơ mang nặng tâm tư của người sáng tác và thể tính của thơ, bài thơ đọc lên lại nhẹ hửng như thiên nga bồng bềnh trên nước...(Nguồn Wikipedia)”
Tuy nhiên muốn dịch bài thơ này ngắn gọn theo phong cách Đức thật không dễ bởi ngữ nghĩa của tiếng Việt hoàn toàn khác với đặc điểm của các nước phương Tây. Bởi vậy, tôi mạo muội lấy ý của bài thơ và dịch theo phong cách vần điệu cũ của thơ Việt mặc dù biết là nó chưa được phù hợp .
Đồng thời tôi cũng xin cáo lỗi trước vì đã dùng từ " lơ lửng" khi có tác giả khác đã dùng trước , để tăng thêm ý vị cho từ "treo" có từ nguyên tác, vì quả thực không thể tìm ra được từ nào khác có chất thơ phù hợp để thay thế.. Rất mong sự thông cảm của quí vị.
·- Giới thiệu bản dịch của giáo sư Thái Kim Lan:
Nửa đời
Lơ lửng lê vàng
Tràn hoa hồng dại
Đất treo sóng soải
Trên mặt hồ chênh
Thiên nga kiều mộng
Mê mải say hôn
Chúi đầu đắm đuối
Nước thánh tỉnh lành
Ôi đau xót thay
Nơi nao cho tôi
Khi mùa đông tới,
Những đoá hoa tươi?
Và nắng của trời
Và bóng trần gian?
Những bức tường đứng
Câm lời, lạnh lẽo
Trong gió phướng cờ
Rít dài tái tê
Dịch giả:Thái Kim Lan
( Dịch giả Thái Kim Lan là Giáo sư, tiến sĩ, dạy triết học tại Đại học tổng hợp Ludwig - Maximilian, thành phố Munich, Cộng hòa Liên bang Đức)
+ Phụ lục tham khảo: Bản dịch tiếng Anh khác:
Half of Life
With its yellow pears
And wild roses everywhere
The shore hangs into the lake,
O gracious swans,
And drunk with kisses
You dip your heads
In the sobering holy water.
Ah, where will I find
Flowers, come winter,
And where the sunshine
And shade of the earth ?
Walls stand cold
And speechless, in the wind
The weathervanes creak.
(Chưa rõ tên tác giả)
·
2) Bài 2:
Wenn aus der Ferne...
Wenn aus der Ferne, da wir geschieden sind,
Ich dir noch kennbar bin, die Vergangenheit
O du Theilhaber meiner Leiden!
Einiges Gute bezeichnen dir kann,
So sage, wie erwartet die Freundin dich?
In jenen Gärten, da nach entsezlicher
Und dunkler Zeit wir uns gefunden?
Hier an den Strömen der heiligen Urwelt.
Das muß ich sagen, einiges Gutes war
In deinen Bliken, als in den Fernen du
Dich einmal fröhlich umgesehen
Immer verschlossener Mensch, mit finstrem
Aussehn. Wie flossen Stunden dahin, wie still
War meine Seele über der Wahrheit, daß
Ich so getrennt gewesen wäre?
Ja! ich gestand es, ich war die deine.
Wahrhafftig! wie du alles Bekannte mir
In mein Gedächtniß bringen und schreiben willst,
Mit Briefen, so ergeht es mir auch
Daß ich Vergangenes alles sage.
Wars Frühling? war es Sommer? die Nachtigall
Mit süßem Liede lebte mit Vögeln, die
Nicht ferne waren im Gebüsche
Und mit Gerüchen umgaben Bäum' uns.
Die klaren Gänge, niedres Gesträuch und Sand
Auf dem wir traten, machten erfreulicher
Und lieblicher die Hyacinthe
Oder die Tulpe, Viole, Nelke.
Um Wänd und Mauern grünte der Epheu, grünt'
Ein seelig Dunkel hoher Alleeen. Offt
Des Abends, Morgens waren dort wir
Redeten manches und sahn uns froh an.
In meinen Armen lebte der Jüngling auf,
Der, noch verlassen, aus den Gefilden kam,
Die er mir wies, mit einer Schwermuth,
Aber die Nahmen der seltnen Orte
Und alles Schöne hatt' er behalten, das
An seeligen Gestaden, auch mir sehr werth
Im heimatlichen Lande blühet
Oder verborgen, aus hoher Aussicht,
Allwo das Meer auch einer beschauen kann,
Doch keiner seyn will. Nehme vorlieb, und denk
An die, die noch vergnügt ist, darum,
Weil der entzükende Tag uns anschien,
Der mit Geständniß oder der Hände Druck
Anhub, der uns vereinet. Ach! wehe mir!
Es waren schöne Tage. Aber
Traurige Dämmerung folgte nachher.
Du seiest so allein in der schönen Welt,
Behauptest du mir immer, Geliebter! das
Weist aber du nicht,...
- Bản dịch tiếng Pháp để đối chiếu:
Si depuis le lointain,...
Si depuis le lointain, comme nous sommes divorcés,
Je te suis encore reconnaissable, le passé,
Ô toi partageant mes souffrances !
Peut te signifier quelque bonheur,
Alors dis-moi comment t’espère l’amie ?
Dans ces jardins, là où par un affreux
Et obscur temps nous nous rencontrâmes ?
Ici, auprès des fleuves du monde sacré de l’origine.
Je dois le dire, quelque bonheur était
Dans tes regards, lorsque dans le lointain tu
Te retournais une fois joyeusement,
Homme toujours renfermé, à l’air
Si ténébreux. Comment s’écoulaient les heures là-bas, combien tranquille
Était mon âme au-delà de cette vérité, que
J’étais devenue tellement séparée ?
Oui ! je l’avoue, j’étais tienne.
Vraiment ! comme tu voulais, le connu de tous,
En ma mémoire me le rapporter et écrire
Par des lettres, ainsi me fut aussi adressé
Que je dise tout du passé.
Était-ce le printemps ? était-ce l’été ? le rossignol
Avec de suaves mélodies vivait avec les oiseaux qui
N’étaient pas loin dans le bocage,
Et nous ceignaient d’odeurs les arbres.
Les clairs sentiers, les courts buissons et le sable
Que nous foulions rendaient plus réjouissants
Et aimables les jacinthes
Ou les tulipes, violettes, œillets.
Sur les parois et les murs verdissait le lierre, verdissait
Une bienheureuse obscurité dans les hautes allées. Souvent
Soir et matin étions-nous là-bas
À échanger maintes choses et nous voir avec joie.
Dans mes bras revivait l’adolescent,
Lui, encore délaissé, venu de régions
Qu’il me montrait avec quelque mélancolie,
Mais les noms de ces lieux extraordinaires
Et de toutes ces beautés les avait-il retenus, ce qui
Sur les rives bienheureuses, pour moi aussi très précieux,
Au pays chez nous était en fleurs,
Ou bien dérobé, depuis une vue plus élevée,
Où quelqu’un peut aussi de partout contempler la mer,
Mais nul ne veut être. Contente-toi, et pense
À elle, elle qui est encore amusée, pourquoi,
Parce que le jour ravissant nous apparaissait,
Qui avec des aveux ou des serrements de mains
Débutait, qui nous réunissait. Ah ! hélas pour moi !
Ce furent de beaux jours. Mais
Un morne crépuscule suivit plus tard.
Tu étais si seul dans ce monde si beau,
M’affirmes-tu toujours, bien-aimé ! ce
Que pourtant tu ne sais pas,
(Chưa rõ tên dịch giả)
+ Dịch thơ:
Từ khoảng chia xa
Khi chúng mình cách biệt khoảng trời xa.
Em còn anh, nhận ra từ quá khứ..
Người dự phần khổ đau chia mọi thứ.
Cả bao điều tốt đẹp lắng trong anh.
Nói sao đây? Cô bạn gái chân thành.
Nàng mong đợi khu vườn xưa gặp lại.
Sau thời gian tối tăm đầy kinh hãi.
Bên dòng sông của thế giới thiêng liêng.
Em nói về niềm hạnh phúc vô biên.
Trong ánh nhìn ngóng phương xa vời vợi.
Anh trở lại một lần vui phơi phới.
Người đàn ông luôn kín đáo, âm u..
Những giờ trôi qua sao im lặng như ru!
Tâm hồn em vượt quá xa sự thật.
Một khoảng cách cũng làm em cô lập.
Vâng! Em là của anh, em thừa nhận cùng anh.
Thật vậy thôi! Anh muốn biết chuyện mình.
Tâm trí em, về những điều đã viết.
Những lá thư gửi cho nhau tha thiết.
Cũng giống anh, em kể hết ngày qua.
Đó là xuân hay hè? Có tiếng hót sơn ca,
Cất giọng ngọt ngào với các loài chim khác,
Nghe không xa giữa những lùm xanh mát.
Khi hương cây thoang thoảng khắp quanh mình.
Ta dạo qua bụi bờ, con đường sáng lung linh.
Bãi cát mịn, cảnh đẹp hơn mình tưởng.
Càng yêu thích với loài hoa cẩm chướng.
Hoa uất kim,.đổng thảo, dạ lan hương.
Dây thường xuân khả ái phủ xanh tường.
Trải bóng tối trên lối đi ngoạn mục.
Ta thường gặp những sáng chiều hạnh phúc.
Trao chuyện lòng, nhìn say đắm, cười vui.
Trong tay em, chàng trai trẻ một thời.
Bị bỏ rơi, xa ruộng đồng, xứ sở.
Chàng bày tỏ về nỗi buồn khốn khổ.
Những địa danh xa lạ đã từng qua.
Mọi vẻ đẹp này, giữ mãi chẳng phôi pha.
Bờ hạnh phước, em vô cùng quý báu.
Quê hương nào, hoa để tình yêu dấu.
Hay ẩn hình từ điểm ngắm trên cao.
Biển bao la tự soi ánh phương nào.
Không ai biết được nội dung nàng nghĩ.
Đối với nàng thậm chí còn thi vị.
Ngày bên nhau đẹp đẽ biết bao nhiêu.
Từ khởi đầu ta thừa nhận tình yêu.
Tay siết giữ...để giờ sao tiếc nuối!
Ngày thơ mộng đã trôi đi quá vội.
Khi hoàng hôn buồn bã tiếp chơi vơi.
Anh cô đơn trong mộng đẹp cõi đời.
Người yêu ơi, anh thường hay nói vậy!
Nhưng anh không biết mình, đã là thế đấy!...
HOÀNG NGUYÊN CHƯƠNG dịch
· Chú thích:
Bài thơ được Hoelderlin viết khoảng năm 1806 theo thể điệu cổ thi Alcaic của Hy Lạp. Lúc này ông đã ở trong thời kỳ điên loạn và bài thơ bị bỏ dở nửa chừng ở câu cuối.. Theo phong cách diễn đạt, ông mượn lời nhân vật nữ (lời của người mình yêu) để nói lên câu chuyện tình được khơi dậy từ quá khứ và vẫn còn đeo đẳng trong hiện tại..Bóng hồng trong bài thơ là bà Suzette Gontard còn có ẩn danh là Diotima.
+ Đôi nét về chuyện tình của Hölderlin và Susette Gontard:
Chuyện tình của Hölderlin và Susette Gontard là câu chuyện tình ngang trái, rắc rối, gai góc và đầy bi thảm... nó có phần nào mang tính bất thường đối với công luận xã hội. Người đàn bà ông yêu có tên là Susette Gontard (1769 – 1802) , có tên từ thưở bé là Borkenstein, sinh ngày 07. 02. 1769 tại Hamburg và đã qua đời vào ngày 22. 06.1802 tại Frankfurt , mất sớm khi mới 33 tuổi. . Năm17 tuổi, bà đã kết hôn với một thương gia giàu có tên là Jacob Friedrich Gontard, là người đối tác các doanh nghiệp và ngân hàng tại Frankfurt. Trước sau họ có bốn người con.
Bà còn có tên ẩn danh là Diotima, một cái tên do Hölderlin đặt khi trao đổi thư từ . Bà quen với nhà thơ vào khoảng mùa xuân năm 1796, năm Holderlin vào làm gia sư ở nhà bà, lúc này ông mới 26 tuổi. Do cả hai đồng cảm về văn chương, thi ca, triết học, nghệ thuật...nên mối quan hệ tình ái này đã xảy ra. Họ đã có một mùa hè hạnh phúc tại thị trấn Westphalia Đến tháng 9. 1798, sau cuộc tranh chấp nổ ra với người chồng, họ phải chia tay. Dù bị ngăn cấm không được gặp mặt, tuy nhiên họ vẫn còn liên lạc thư từ ít nhất là đến tháng 5 năm 1800.. Bà đã viết 17 bức thư. Mối tình của họ khá sâu đậm, điển hình trong một bức thư còn sót lại cuối cùng có thể vào khoảng ngày 05. 03. 1800, bà đã viết: “ Em có thể viết không nhiều, xin chào! Vĩnh biệt! ! Anh bất diệt trong lòng em ... cũng như em đã ở lại lâu trong lòng anh...”.. Có lẽ sau thời gian bà mất (1802), Hölderlin đã bị bệnh tâm thần
Nói chung, bà là bóng hồng trong bài thơ trên, là nguồn cảm hứng thi ca của Hölderlin, nguồn cảm hứng cho cuốn tiểu thuyết Hyperion của ông (được viết từ năm 1797 – 1799).
Từ mối tình ngang trái, đau khổ, bi thảm giữa bà với nhà thơ, về sau nhiều nhà điêu khắc đã tạc tượng bà, như tượng bán thân do Landolin Ohmacht thể hiện năm 1793, hoặc tượng khỏa thân nghệ thuật do Peter Lenk sáng tạo, được đặt ở giữa bùng binh Lauffen , nơi sinh của Hölderlin. Năm 1985, đạo diễn người Đức là Herrmann Zschoche đã làm một bộ phim (Hälfte des Lebens: “Nửa phần cuộc sống” hoặc “Nửa đời”) nói về mối tình này. Phim thành công vang dội, được đánh giá cao..
